هزار راز در هزار پا

مطالب مرتبط

واژه “زن” را کمی درست بخوان

آوریل 2, 2019

علل و نتایج مهاجرت

آگوست 16, 2018

کاش نقاش بودم من

سپتامبر 25, 2017

ارسالی: مروه

هزارپایان تقریباً در اکثر نواحی اعم از خانه‌ها، باغ‌ها، پارک‌ها حتی در برج‌های مسکونی یافت می‌شوند. این بندپایان به واسطه وجود پاهای متعدد و بدنی کشیده مورد توجه اغلب افراد قرار می‌گیرد و بسیاری نیز از این بندپا تنفر و یا وحشت دارند چرا که برخی از گونه‌ها طویل و درشت‌جثه هستند و ظاهری ترسناک دارند. هزارپایان تقریباً در اکثر نواحی اعم از خانه‌ها، باغ‌ها، پارک‌ها حتی در برج‌های مسکونی یافت می‌شوند. این بندپایان به واسطه وجود پاهای متعدد و بدنی کشیده مورد توجه اغلب افراد قرار می‌گیرد و بسیاری نیز از این بندپا تنفر و یا وحشت دارند چرا که برخی از گونه‌ها طویل و درشت‌جثه هستند و ظاهری ترسناک دارند. حتی انواع کوچک آنها نیز همین ویژگی را در نظر انسان دارند. اکثر افراد در هنگام شب و یا پس از بارش باران متوجه حضور هزارپا در محل زندگی خود می‌شوند که حالت ترس و نگرانی در آنها به دلیل وجود هزارپا پدید می‌آید. حال چگونه و از کجا این هزارپا وارد خانه شده و یا در طبقه دهم یک آپارتمان آمده است، سؤالی است که ذهن انسان را مشغول می‌کند. با وجود تنوع گونه‌های رده هزارپایان در ایران، کمترین منبع فارسی را می‌توان یافت که درباره این جانور سخن به میان آورده باشد و اگر هم باشد جز چند سطر و یا چند پاراگراف بیشتر نیست. بسیاری از افراد تمایل دارند که درباره زندگی و خصوصیات هزارپا شناختی پیدا کنند ولی منبعی که بتوانند بوسیله آن پاسخ پرسش‌های خود را بدست آورند به طور کامل پیدا نمی‌کنند و ا گر پیدا شود بسیار تخصصی است. هزارپا جانورانی شب فعال هستند و بطور مخفیانه زندگی می‌کنند و به همین جهت اسرار زندگی آنها هنوز بطور کامل ناشناخته است و بسیاری از گونه‌ها نیز هنوز کشف نشده‌اند و از همه مهمتر نگهداری و تکثیر آنها در شرایط آزمایشگاهی غیرممکن است تا بتوان بررسی و مطالعه شوند. هزارپایان در طبقه‌بندی جانوران متعلق به شاخه‌ بندپایان و در ردة هزارپایان (‌Myriapoda) هستند. تاکنون حدود ۱۵ هزارگونه از این بندپایان شناسایی شده که این رقم شاید کمتر از نیمی از کل گونه‌هایی باشد که هنوز کشف نشده‌اند. به این دلیل که هرگروه از هزارپایان در طبقه‌بندی آنها دارای ویژگی‌ها و زندگی متفاوت هستند، به تفکیک شرح داده می‌شوند. ● رده هزارپایان، بندپایانی شگفت‌انگیز و متفاوت نام علمی این رده از بندپایان Myriapoda است (به یونانی Myriad به معنی ده هزار و podo به معنی پا) که بدن آنها به طور مشخص از ۲ ناحیه جداگانه سر و تنه تشکیل می‌شود. تنه کم یا بیش کشیده و شامل چندین بند که هر بند مجهز به یک یا دو جفت پا است. وجود این بدن کشیده و پاهای متعدد از ویژگی‌های مشخص است که از دیگر بندپایان متمایز می‌شوند. برخلاف نام آنها که به هزارپا یا ده‌هزار پا مشهورند، تعداد پاهای آنها از ۱۰ تا ۷۵۰ عدد است. این بندپایان یک جفت شاخک یا آنتن و چشمانی ساده۱ دارند، تمام آنها بر روی زمین و خشکی زیست می‌کنند. مشخصه عمده هزارپایان در این است که دارای زندگی پنهان هستند که روزها درون خاک، زیر برگ‌های افتاده، لابلای درز و شکاف دیوارها، زیر سنگ‌ها و غیره مخفی می‌شوند و تنها هنگام شب یا پس از باران‌های شدید به مدت کوتاهی به صورت مخفیانه ظاهر می‌گردند. این‌ها از مکان‌های خشک و در معرض تابش مستقیم نور خورشید یا روشنایی اجتناب می‌کنند. هزارپایان در جنگل‌های مرطوب بسیار فراوان و متنوع هستند. گونه‌هایی نیز در علفزارها، نواحی مسکونی، باغ‌ها، خانه‌های متروکه و نواحی بیابانی خشک زندگی می‌کنند. اکثریت آنها گیاهخوارند ولی بعضی از آنها همچون گونه‌های صدپایان شکارچی هستند و از دیگر جانوران تغذیه می‌کنند. طول بدن هزارپایان از ۵/۰ میلیمتر تا ۵۰ سانتیمتر است. گروه‌های مختلف هزارپایان از نظر ساختار اجزاء داخلی (فیزیولوژی) باهم بسیار تفاوت دارند. از نظر طبقه‌بندی رده هزارپایان به ۴زیررده تقسیم می‌گردندکه هر کدام از آنها به راسته‌های مختلف دیگر مجزا می‌شوند که در ادامه به منظور درک بهتر و شناخت بیشتر انواع گوناگون هزارپا به شرح دو زیرده مهم از آنها می‌پردازیم: ● دوصدپایان، هزارپایانی بدبو این زیررده از هزارپایان را به این دلیل دوصدپا گویند که در هر بند از بدنشان ۲ جفت پا دارند. بطورحتم اغلب افراد انواع این گروه از هزارپایان را به دلیل بزرگی جثه بسیار دیده‌اند و با آنها آشنا هستند. دوصدپایان که در زبان علمی Diplopoda نامیده می‌شوند. در اکثر گونه‌های دوصدپایان بدن را زره‌بندهایی پوشانده است که بندهای بدن را جفت‌جفت به هم متصل ساخته‌اند. تاکنون حدود ۱۰ هزار گونه از صدپایان شناسایی و نامگذاری شده‌اند. دوصدپایان دارای بدنی استوانه‌ای یا پهن و یک جفت شاخک کوتاه بر روی سر هستند. سر دارای دو جفت آرواره‌های دهانی ضعیف است و نیز چشم‌های جانبی دارند. بدن بسیاری از دوصدپایان از زره‌های محکم محتوی کربنات کلسیم پوشیده شده است که این وسیله هزارپایان را از دشمنان مصون می‌دارد همچنین این زره مانع تبخیر سریع آب بدن می‌گردد. دوصدپایان جانورانی هستند که نسبت به خشکی بسیار حساس هستند و به همین جهت در نواحی مرطوب زندگی می‌کنند. از نور مستقیم خورشید گریزان که به این دلیل باعث شده که دارای زندگی پنهان باشند. این بندپایان در تمام جنگل‌ها و در زیر برگ‌های ریخته شده از درختان دیده می‌شوند. بسیاری از آنها در محیط‌های کاملاً مرطوب خاک‌های پوسیده در دشت‌ها، باغچه‌ها، گلدان‌ها و منازل مسکونی زیست می‌کنند. به آسانی می‌توان آنها را در زیر سنگ‌ها، کنده درختان و برگ‌های پوسیده یافت. دوصدپایان بطور عمده از مواد گندیده و پوسیده درون خاک و بقایای گیاهان شامل برگ‌های پوسیده، چوب‌های در حال فساد و غیره تغذیه می‌کنند. به وسیلة پاهای نازک و ضعیف خود به آهستگی حرکت می‌کنند هرچند که هر پا به طور جداگانه سریع حرکت می‌کند. نمایش حرکات ردیف پاها به صورت موجی است. انقباض ماهیچه‌ پا موجی شکل است که از پاهای جلویی به پاهای عقبی امتداد می‌یابد که اگر از پهلو به هزار پای در حال حرکت نگاه کنیم حرکت آنها به صورت خزیدن است که موج چین خمیده‌ای را در سرتاسر پاها بوجود می‌آورد. دوصدپایان به‌وسیله پاهای خود نه تنها می‌توانند بر روی سطح خاک برگ‌های نرم حرکت کنند بلکه در عمق درزها و شکاف‌های لایه‌های سطحی نسبتاً خشک خاک می‌توانند به راحتی جستجو کنند. دوصدپایان به دلیل داشتن بدنی استوانه‌ای همانند کرم‌های خاکی در برش مقطع عرضی مدور هستند. همچنین در بسیاری از دوصدپایان زره‌پشتی بسیار قوی وجود دارد و بخش زیادی از بدن آنها را دربر می‌گیرد. برخی از این دوصدپایان هنگام خطر درخشندگی ضعیفی تولید می‌کنند طوری که سر و دست و پای آنها در زیر زره محافظ پشتی بدن پدیدار می‌شود. بیشتر دوصدپایان برای دفاع از خود در مقابل دشمنان ماده بسیار بدبویی از خود ترشح می‌کنند که بوی برخی از آنها را حتی می‌توان از چند متری استشمام کرد. این ماده بدبو تقریباً در اکثر دوصدپایان ترشح می‌شود. گونه‌هایی از آنها نیز وجود دارند که ماده‌ای ترشح می‌کنند که در برخورد با دست انسان آن را به رنگ بنفش – قرمز درمی‌آورد و تا مدتی اثر آن باقی می‌ماند. گونه‌ای از دوصدپایان نیز ماده‌ای در هنگام خطر ترشح می‌کنند که دارای بوی بادام است و این نشان می‌دهد که این ماده از اسید سینیلیک تشکیل شده است. اما یکی از ویژگی‌های این گروه از هزارپایان ترشح مواد سمّی است. مواد سمّی مترشحه از هزارپایان بزرگ مناطق گرمسیر ابتدا پوست را سیاه می‌کند سپس زخم می‌شود. اگر قطره‌ای از این مایع در چشم ریخته شود حتی ممکن است باعث کوری موقت چشم شود. ماده سمّی ترشح شده از دوصدپایان به قدری سمی است که سرخ‌پوستان ناحیه مرکزی مکزیک از آن برای سمّی کردن نیزه‌های خود استفاده می‌کنند. اغلب ماده سمّی دوصدپایان به صورت قطره‌ای از آنها ترشح می‌شود. اما در گونه‌ای که در جزایر هایتی دیده می‌شود، مایع سمّی را طوری می‌پاشد که بوی منتشر شده از آن تا فاصله ۷۵ سانتیمتر از هر طرف استشمام می‌شود. باید خاطرنشان کرد که این مواد سمّی زمانی توسط دوصدپایان ترشح می‌شود که این جانور بر اثر ترس تحریک شده باشد که در مقابل دشمن ترشح می‌کنند. با وجود این همچنین دیده شده است که وزغ، قورباغه و پرندگان از این هزارپایان تغذیه می‌کنند که حتی نیمی از جیره غذایی آنها را در برخی موارد تشکیل می‌دهند. دوصدپایان دارای ۱۱۵ خانواده از ۱۳ راسته هستند که انتشار وسیعی را در سرتاسر جهان به ویژه در مناطق گرمسیری دارند. این جانوران تنها نواحی مرطوب را ترجیح می‌دهند و از جاهای خشک اجتناب می‌کنند هرچند که در زبان‌های مختلف آن را هزارپا می‌گویند ولی تعداد پاهای آنها تا ۷۵۰ عدد می‌رسد. در بند اولی بدن پا وجود ندارد و در روی بندهای دوم و سوم بدن تنها یک جفت پا وجود دارد اما در بندهای دیگر بدن دو جفت پا دیده می‌شود. عمل لقاح در دوصدپایان داخلی است. جانور نر اسپرم را بوسیله پاها به طرف عقب بدن به سمت پای مخصوص تغییر یافته‌ای می‌راند که این پا وسیله‌ای است که به کمک آن اسپرم را در منفذ مربوط به دستگاه تولید مثلی ماده قرار می‌دهد. ماده های لقاح یافته توده‌ای از تخم‌ها را در زمین می‌گذارند که شبیه کلوخ است و لایه مخاطی که بر روی آن است و نیز وجود خاک مطلوب مانع از خشک شدن توده تخم می‌شود. برخی از گونه‌های دوصد پایان تخم‌ها را در لانه‌ای قرار می‌دهند که خودشان توسط تارهای ترشحی می‌سازند. از تخم‌ها نوزاد (لارو) خارج می‌شود که اغلب ۳ تا ۴ جفت پا دارد که به تدریج و در مراحل بعدی رشد به تعداد پاها افزوده می‌شود. اندازه دوصد پایان از ۲/۰ میلیمتر تا ۴ سانتیمتر متغیر است. در ایران دوصد پایان گوناگونی وجود دارد که تنوع بیشتر آنها در جنگل های شمالی کشور است. گونه‌هایی از آنها نیز در باغ‌ها و گلدان‌های خانگی دیده می‌شود. برخی از گونه‌‌ها نیز در درون غارها زیست می‌کنند. ● صدپایان، شکارچیان کوچک برخلاف گروه‌های دیگر از رده‌ هزارپایان که درباره آنها بحث شد و دارای رژیم گیاهخواری بودند، این گروه از هزارپایان گوشتخوارند و از انواع مختلف بی‌مهرگان و حتی مهره‌دارانی کوچک تغذیه می‌کنند. صدپایان که به آنها لب پایان نیز می‌گویند در زبان علمی آنها را chilopodaمی‌نامند. همچون دیگر گروه‌های هزارپایان، صدپایان به واسطه گریزان بودن آنها از نور دارای زندگی پنهان هستند. شب فعال‌اند و بیشتر اوقات در درون خاک، حفره‌ها، زیر سنگ‌ها، زیر برگ‌های کف جنگل، درز و شکاف صخره‌ها و شکاف دیوارها مخفی می‌شوند. اکثر نواحی همچون جنگل‌ها، باغ‌ها، پارک ها، منازل، خرابه‌ها، دامنه‌های کوهستانی و غیره زندگی می‌کنند. صدپایان دارای بدنی پهن و ستبر هستند. بندهای بدن کم و بیش یکسان هستند و درهر یک از بندهای بدن یک جفت پا دارند. در حاشیه جلوی سر دارای یک جفت شاخک‌های تسبیحی شکل کم و بیش طویل هستند. در کناره‌های سر چشم‌های ریز دارند که گاهی به صورت مجتمع و شبیه به چشم مرکب هستند. انواعی که درون خاک زیست می‌کنند چشم ندارند. از ویژگی‌های منحصر به فرد این گروه از هزارپایان وجود یک جفت پا در بند اول بدن است که به عضو گیرنده اشیاء شبیه داس تغییر شکل داده و منتهی به چنگال است که صد پا به کمک آن غذا را می‌گیرد. دارای یک جفت عضو انبرک مانند تو خالی در قاعده سر هستند که در قاعده دارای غده سمی است که صد پا به کمک آن بدن قربانی را زخم کرده و سم را تزریق می‌کند. ترزیق سم موجب می‌شود که طعمه به سرعت کشته شود. همینطور از این عضو جهت دفاع از خود در برابر حیوانات بزرگ استفاده می‌کند. سم برخی از صدپایان برای انسان مشکل‌‌آفرین است. پاهای دیگر برای حرکات بکار می‌روند. جفت آخر پاها طویل‌تر از بقیه هستند و به طرف عقب برگشته و پاهای مویی نامیده می‌شوند. اندازه صدپایان از ۱ سانتیمتر تا ۵۰ سانتیمتر متغیر است. هزارپاهایی که در خانه‌ها به فراوانی دیده می‌شوند در درز و شکاف دیوارها، درون چوب‌ها، زیر فرش‌ها، زیر کاشی‌ها، درون باغچه‌ها و سایر جاهای مرطوب و تاریک پنهان می‌شوند و در هنگام شب‌های مرطوب برای شکار بیرون می‌آیند و از حشرات ، کرم‌های خاکی و حلزون‌ها تغذیه می‌کنند. همچنین صدپاهای خانگی پس از باران‌های شدید بیرون می‌‌آیند. در خانه‌های قدیمی به فراوانی یافت می‌شوند. آنها می‌توانند به راحتی از دیوارها بالا بروند و به همین جهت در آپارتمان‌های نوساز نیز دیده می‌شوند. برخلاف باور غلط عموم که این نوع از هزارپاها به درون گوش می‌روند، هرگز وارد گوش نمی‌شوند تنها خطری که آنها دارند گزش آنهاست که باعث سوزش و درد برای چند ساعت یا چند روز می‌شوند. در ایران در تمام نقاط و در اکثر خانه‌ها از این صدپایان یافت می‌شوند که نام علمی جنس آنها Scolopendra است. این بندپایان در آغاز فصل بهار بسیار فعال هستند. راسته‌ای از این گروه از هزارپاها نیز وجود دارد که دارای پاهایی بلند هستند که به آنها هزارپاهای مگس‌گیر نیز می‌گویند که اکثر آنها ۱۵ جفت پا دارند. آنها خود را با شرایط ‌آب و هوایی خشک نیز می‌توانند سازگار کنند. هزارپاهای مگس‌گیر در منازل روستایی ایران بسیار دیده می‌شوند. آنها اغلب در سقف زیر‌زمین‌ها، داخل دستشویی‌ها و زیر شیروانی‌ها همچون عنکبوت‌ها به دیوار سقف می‌چسبند. گروهی دیگر از صدپایان هستند که بدنی بسیار طویل و باریک با پاهای زیاد دارند که تعداد آنها تا ۱۸۱ جفت نیز می‌رسد. پاها و بدن باریک است و با چسبیدن به طعمه خود آنها را شکار کرده و مایعات بدن آنها را می‌مکند. این صدپایان در ایران در جنگل‌های شمال کشور به فراوانی در زیر سنگ‌ها یافت می‌شوند. پی نوشت: ۱ـ چشم ساده: در حشرات چشم های دارای یک عدسی را چشم ساده گویند و چشم‌های دارای چند عدسی را چشم مرکب گویند.