مجله فانوس توانمندسازی جوانان از طریق رسانه
مطالب مرتبط
ارسالی: آسیه
گوشه ، قطعه و قسمتي است از مجموع ملوديها كه با روندي خاص و خصوصيات منحصر به خود ، تشكيل زنجيره رديف را داده اند.
تعريف ديگر : آهنگي كه در فاصله يك دانگ ( چهار نت ) ادا شود و گستره آن از چند نت تجاوز نكند. جابجايي اين چند نت با كشش هاي زماني مختلف ، ملودي آن گوشه را تشكيل مي دهد. فراموش نكنيم كه هر گوشه داراي دو نت شاهد و ايست مخصوص به خود خواهد بود.
گوشه بر اساس روند ملودي ممكن است كوتاه يا بلند باشد.بسياري از آنها به لحاظ اينكه تمايل به وصل شدن به گوشه بعدي را دارند ، در گام و دستگاه مربوط به خودشان فرودي ندارند مانند : حزين در گوشه عراق – گوشه عشاق – گوشه بيات راجه – گوشه هاي محيّــر و نهيب در عراق- گوشه دلكش – گوشه شكسته و …
فرود گوشه در واقع بايستي همان مراجعه به نت شروع گام يا دستگاه در بر گيرنده آن گوشه باشد که اکثر گوشه ها دارای این خاصیت می باشند.
ساختار گوشه :
ساختار هر گوشه بر اساس چهار ركن اساسي « درآمد – شعر – تحرير و فرود » بنا ميشود. بعضي اوقات و در برخي موارد ، اين قانون بهم مي خورد بدينصورت كه ممكن است گوشه با شعر شروع شود و با تحرير خاتمه يابد و يا بصورت چند درآمد در آغاز هر دستگاه يا آواز خودنمايي كند. جمله بندي گوشه ( درآمد – شعر – تحرير و فرود ) قول زنده ياد استاد دوامي است كه توسط استاد مجيد كياني نوازنده سنتور و زنده ياد استاد محمود كريمي رديف خوان روايت شده است.
گوشه به تنهايي شخصيت ملودي داشته و در صورت خوانده و نواخته شدن آن ، ضمن استقلال ملودي ، ميتواند با حالات نهفته در ساختار خود ، در شخص شنونده مؤثر عمل نمايد. گوشه ها در اوزان و بحور عروضي مختلف طراحي شده اند و هركدام با توجه به ساختار و محتواي ملودي خويش ، حالاتي را در شنونده القا مي كنند.
با توجه به شرايط روحي و حالات دروني انسان ، در مي يابيم كه همان حالتهاي « غم – شادي – اميد – يأس – تحرك – انديشه – پند و اندرز – روحيه ستيزه جويي – آرامش و…» محور اصلي و اساسي فكر سازندگان اين ملودي ها ( گوشه ها ) بوده است. سازندگاني كه از همان نسلهاي گذشته بودند و سينه به سينه اين ملودي ها را حفظ كرده و به ما سپرده اند تا در برهه هاي مختلف ، آويزه گوشمان كنيم تا شادي بخش زندگيمان بوده ويا تسكيني بر دردها و آلام درونيمان گردد.
هر گوشه نام منحصر به فرد خود را دارد كه اين نام بنا به شناخت و ساختار ملودي آن گوشه به آن اطلاق شده است. علت نامگذاري بسياري از گوشه ها بر ما واضح است ولي تعدادي از آنها هنوز مبهم مانده و در هيچ رساله اي مطلبي درباره وجه تسميه آنها به ثبت نرسيده است.
علت نامگذاري اسامي گوشه هاي رديف موسيقي سنتي ايران :
1 – مأخوذ از محلهاي گوناگون سرزمين كهن ايران : زابل – عراق – خاوران – آذربايجاني – بختياري – گيلكي – شوشتري و…
2- گرفته شده از نامهاي بزرگان موسيقي و اهل هنر : محمدصادقخاني و مهدي ضرّابي ( در آواز بيات ترك ) ، مرادخاني ( در دستگاه ماهور ) ، ني داوود ( در دستگاه همايون ) ، جوادخاني ( نوعي تحرير در گوشه رضوي دستگاه شور ) ،حسن موسي ( در آواز ابوعطا ) و…
3 – توصيف طبيعت و جلوه هاي آفرينش : سپهر – بحر نور – چكاوك – سارنج – نوروز عرب و عجم و…
4- حكايت كننده مسائل عاطفي و احساسي : حزين – مويه – راز و نياز – سوز و گداز – كرشمه – جامه دران و…
5 – داستانهاي ادبي و عاشقانه : خسرو و شيرين – ليلي و مجنون
6 – صداهاي گرفته شده از پيرامون : زنگ شتر – زنگوله – ناقوس – قطار و…
نكته : هنگام اجراي ساز ويا آواز ، بسياري از گوشه ها به علت تشابه ملوديك ، اشتباها” در يكديگر تداخل مي نمايند و فقط خواننده خوب و مسلط و رديف دان است كه ميتواند تشابهات ملوديك را از هم تفكيك سازد براي مثال : «گوشه هاي سلمك ( در دستگاه شور ) و دلكش ( در دستگاه ماهور ) »، «گوشه هاي حجاز ( در آواز ابوعطا ) و حسيني ( در دستگاه شور ) و نهُفت ( در دستگاه نوا ) »، « گوشه هاي حصار ( در دستگاه هاي ماهور و چهارگاه ) و نيشابورك ( در دستگاههاي ماهور و نوا ) و روح افزا ( در دستگاه راست پنجگاه ) »، « گوشه هاي داد ( در دستگاه ماهور و آوازهاي بيات ترك و افشاري ) و بيات راجه ( در دستگاههاي نوا و همايون و آواز بيات اصفهان ) » ، « گوشه هاي بيات عجم و پنجگاه ( در دستگاه راست پنجگاه ) و دستگاه نوا » ، و … كه تشابهات ملوديك دارند و بايستي با يك حالت بسيار ظريف و حركتي تند و سريع و يا كششهاي ويژه باشد و فقط نوازنده و خواننده ماهر و مجرّب كه ساليان درازي زحمت كشيده ، مي تواند دقيقا” تفاوتهاي گوشه ها را با يكديگر در صداي ساز و يا آواز خويش جلوه گر سازد.
نکته : اگر اجراي گوشه توسط استادي ماهر و مسلط انجام شود ( چه ساز و چه آواز ) ميتواند در مدت زماني طولاني ، فضاي موسيقي دستگاهي را از آن خود كند و به تنهايي گرمابخش مجلس باشد درست همانند سخنراني كه در مورد موضوعي سخن مي گويد و بحث هاي وي ، زماني تداوم مي يابد وقابل استفاده خواهد بود كه شخص سخنران آگاه و مطلع بدان مقوله باشد و از تكرار مكررات پرهيز نمايد. و يك خواننده خوب نيز ميتواند يك يا چند گوشه را همانند تيتر يك موضوع انتخاب نموده و زماني را گرداگرد آن گوشه ، نغمه و ملودي تحويل دهد كه برخي از اساتيد قديم موسيقي بر اين عقيده بوده اند.
گوشه ها معمولا” از لحاظ مقايسه تئوري – علمي بر دو قسم هستند :
1 – گوشه هايي كه داراي فواصل مشابه با دستگاه ويا مقام مخصوص خود هستند مانند : گوشه حجاز در آواز ابوعطا ، گوشه داد در دستگاه ماهور ، مثنوي خوانيها در تمام آوازها.
2 – گوشه هايي كه به علت پيدا كردن يك يا دو علامت عَـرَضي ( كـُـرُن – سـُري – بـمـُل – ديـز – بكار ) با دستگاه اصلي تفاوت پيدا مي كنند مانند : گوشه سلمك در دستگاه شور ، گوشه هاي دلكش و راك در دستگاه ماهور ، گوشه حصار در دستگاه چهارگاه.
تعداد گوشه ها :
تعداد گوشه ها در اجراهاي مختلف و مكتب هاي مختلف متفاوت است :
1 –در رديف ميرزا عبدالله ( كه بنياد كليه رديف هاي بعد از خود مي باشد ) به روايت زنده ياد نورعلي خان برومند حدودا” 300 گوشه روايت شده است.
2 – در رديف موسي معروفي كه مجموعهاي از چند رديف ميرزا عبدالله ، آقا حسينقلي و اضافات خود موسي معروفي بوده ، تعداد گوشه ها را 471 عدد ذكر نموده اند. در ضمن به خيل زنجيره اين گوشه هاي ثبت و ضبط شده ، يك سري گوشه هاي ثبت و ضبط نشده ( موجود در رديف شيوه اصفهان ) نيز اضافه مي گردد.
