مجله فانوس توانمندسازی جوانان از طریق رسانه
مطالب مرتبط
ارسالی مروه
مقدمه
تازه واردي كه قدم به فلات ايران ، به مراكش و ياواحه هاي صحرا(شمال آفريقا) مي گذارد با رديفي از دهانه ها مواجه مي شود كه مناطق خشك كوهپايه ها را طي مي كنند تا به نقطه اي سبز و خرم كه هميشه يك روستا و گاه يك شهر است برسند. اگر كنجكاوي به خرج دهد و به بررسي ادامه دهد درخواهد يافت كه اين سوراخها ، دهانه چاههايي است كه سطح زمين را به دهليزهاي زيرزميني كه آب را به روستا مي برد و در سطح زمين جاري مي سازد ، متصل مي كند.
تعریف
مجموعه اي از چند ميله و يك كوره (يا كوره هاي) زير زميني كه با شيبي كمتر از شيب سطح زمين، آب موجود در لايه (يا لا يه هاي) آبدار مناطق مرتفع زمين يا رودخانه ها يا مردابها و بركه ها رابه كمك نيروي ثقل و بدون كاربرد نيروي كشش و هيچ نوع انرژي الكتريكي يا حرارتي با جريان طبيعي جمع آوري ميكند و به نقاط پست تر مي رساند.به عبارت ديگر ،قنات را مي توان نوعي زهكش زير زميني دانست كه آب جمع آوري شده توسط اين زهكش به سطح زمين آورده مي شود و به مصرف آبياري يا شرب مي رسد.چاههاي نيمه عميق با كوره هاي شعاعي (كوره هاي شعاعي در چاهاي نيمه عميق معادل دستكها در قنوات است)،حالت خاصي از يك قنات بدون خشكه كار است،زيرا موتور پمپ كار خشكه كار را انجام مي دهد.
تاریخچه
طبق نظر هانري گوبلو قنات در حدود 800 ق.م در شمال غربي ايران در مركز تركيه فعلي توسط معدنچيان براي استخراج آب معادن حفر گرديد . اين تكنيك كم كم مورد استفاده كشاورزان واقع شد و به سراسر فلات ايران گسترش يافت.در حدود 525 ق.م توسط ايرانيان به عمان و مسقط و شبه جزيره عربستان منتقل شد.حدود 500 ق.م توسط لشكركشيهاي ايرانيان اين فن در مصر رواج يافت . با گسترش اسلام ، شمال آفريقا با قنات آشنا شد و قنات يافوگا در حدود 750 ميلادي توسط مسلمين در شهر مادريد پايتخت اسپانيا داير گرديد. در سال 1520 اسپانيايي ها حفر قنات را در مكزيك آغاز كردند و از آنجا اين تكنيك به لس آنجلس برده شد. در سال 1540 شهر پيكا در شيلي صاحب قنات گرديد. گسترش قنات در شرق نيز قدمت طولاني دارد.
در بعضي از منابع اشكال متنوعي از قنات ترسيم شده است،گرچه نويسندگان اين منابع در اصول و در به تصوير كشيدن مكانيسم قنات با هم توافق دارند،ولي در نام گذاري و تشريح اجزاي آن سليقه هاي گوناگوني را عرضه كرده اند.برش طولي يك قنات را در شكل زير مشاهده مي كنيم.اين تصوير با استفاده از اشكال منابع فوق الذكر و تلفيق آنها با همديگر به وجود آمده است.
ساختمان هاي مرتبط با قنات
يكي از راههاي استفاده از آب قنات هدايت بخشي از آن به داخل آب انبارها بوده است . احتمالاً آب انبارها از قرن نهم به بعد دريافت شهرها و روستاها گسترش يافته ، آب انبارها با توجه به كاربرد آنها در شهرها و روستاها ، صحراها و مزارع و در ميان راهها به اشكال مختلف استقرار يافته اند . آب آب انبارهاي ميان راهي بيشتر از آب باران تامين مي شده است در اين حالت بامها و حياط كاروانسرا طوري ساخته مي شدند كه با شيبي مناسب آب به آب انبار هدايت شود .
بررسي ويژگيهاي معماري آب انبار
مردمي ساده گنبدي رفيبع و يادگيري هاي عمومي عناصري از يك آب انبار هستند كه بيننده در نگاه اول مشاهده مي كند . آجر و ملات در انواع مختلف آن اصلي ترين مصالح ساخت آب انبار بوده و از سنگ در تعداد معدودي آب انبار استفاده شده است .
(آب انبار دامنه تپه چك چك و آب انبار قلعه روشن) باديگر با هدايت بار مناسب به فضاي زير آن و گرماي هوا باعث خنكي هواي داخل شده آخر از اين روش براي خنك كردن آن آب انبار استفاده مي شده است با در نظر گرفتن جهت باد بادگير قسمتهاي مختلف آب انبار تعبير شده كه تعداد آنها از يك تا هفت بادگير در نوسان است .
مخزن آب انبار محل انبار كردن آب و اصلي ترين عنصر در شكل گيري آب انبار است . شكل مخزن در آب انبارهاي روستائي مدور يا چهارگوش بوده است . تعداد بهترين شكل مخازن آب انبارهاي شهري روستايي داير مي باشد حجم حاصل يا استوانه ايست يا مخروط ناقص . ارتفاع مخزن 15-16 متر مي رسيده است . دسترسي به آب آب انبار بوسيله پلكان يا بوده است . تعداد پله هاي يك آب انبار با ارتفاع مخزن تغيير مي كرده است .
پاشير محل قرار گرفتن شير بزرگ برنجي متصل به مخزن است شكل آن به صورت يك نصف هشت گوش يا چهار گوش مربع است . اين فضاي كوچك داراي سكوهايي براي نشستن در دو طرف پاشير ، حفره اي بارپوش سنگي يا فنري كه براي حرز آبها و انتقال آب به كانالهاي زير زميني كار برداشته درمواردي هم يك هواكش كوچك در سقف تعبيه شده است .
پاياب
پاياب سازه اي است براي دسترسي آسان انسان به گذرگاه زير زميني آب قنات و عبارتست از كوره اي به صورت مورب كه از سطح زمين به قنات گشوده شده و با پله هايي به كوره وصل مي شود در اردستان بعضي از قناتها در طول مجراي زير زميني خود چندين پاياب دارند كه تعدادي خانوادگي و تعدادي براي استفاده همگان است .تامين آب آشاميدني ،تجديد وضو ، شستشوي لياس ، آرام بخشي و تامين آسايش … از جنبه هاي كاربرد پاياب مي باشد . محيط پاياب به علت ويژگي ساختمان زير زميني و مجاورت با آب كاريز در تمامي فصول سال تقريبا دماي ثابتي حدود 28و29 درجه مي باشد . پاياب واژه اي است فارسي و حداقل تاريخي هزار ساله دارد .
در مكانهايي كه عمق قنات اجازه ظهور آب به سطح زمين را نمي داده مجبور به ساخت پاياب شده اند . بايد توجه داشت كه پاياب علاوه بر دسترسي به آب قنات محيطي بسيار خشك بوده است . ساختار پاياب افزون بر مشكلات خاص خود همچون حفر سير پلكان طولاني آن در دل زمين و اتاق و يا فضاي خاص آن نياز به خاكبرداري زياد بخصوص در فضاي ياد شده داشته همچنين مستلزم حفر كانالهاي جديد از قنات به پاياب بوده است .
پايابها به لحاظ عملكرد خود براي دسترسي به آب قنات معماري پيچيده اي ندارد فضاي اصلي پاياب داراي يك اتاق با پلان به شكلهاي چهارگوش و هشت گوش ساخته مي شده است . در كف پاياب يك حوض است اين حوض مدور يا چند وجهي داراي حفره هايي است كه آب نهر قنات را از يك طرف به داخل آن مي آورد و از طرف ديگر خارج مي كند اين حوض معمولاً گودتر از سطح كف است در بدنه عمودي پاياب انواع سكوجهت نشستن تعبيه شده است. در پايابهاي خانه ها طاقچه هايي جهت قراردادن مواد خوراكي يا اشياء ديگر در نظر گرفته شده است . همچنين با آويزان كردن زنجيري از سقف بر بالاي حوض آب سبدي به آن وصل مي شده و موادي چون گوشت را نگهداري مي كردند .
پوشش پايابها از طاقهاي مقاوم است . پايابها يكانهاي زيادي دارند معمولاً در ميان مسير پاگردهايي با اتاقكي كوچك براي استراحت در نظر گرفته شده است مسير پلكان مستقيم و يا L شكل است .
آسياب آبی
آسياب آبي از دو سنگ مدور بزرگ ،چرخ با پره هاي چوبي ، چاه (تنوره) ، ميله چوبي تشكيل شده است ساختمان اين نوع آسياب به صورت زير زميني است كه در عمق چند متري زمين قرار گرفته است در بالاي اين آسياب آب قنات يا چاه جريان دارد آبها از كانال موجود در سطح زمين به چاه سيماني (تنوره) كه چند متر (8-6متر) بالاتر از سطح آسياب قراردارد مي ريزد هنگامي كه تنوره تقريباً پر از آب شد از حفره اي در قسمت تحتاني آن آب با فشار بر روي پره هاي چرخ چوبي مي ريزد واين چرخ به واسطه نيروي آب به حركت در مي آيد . از چرخش چرخ ، سنگ فوقاني آسياب شروع به حركت نموده و گندم بوسيله حركت ميله چوبي متصل به سنگ بالايي از مجراي كنار ميله به سوراخي كه در وسط سنگ رويي تعبيه شده است مي ريزد . با حركت سنگ بالايي و ثابت بودن سنگ ريزين گندم به صورت آرد تبديل مي شود اين نوع آرد مرغوبتر از آرد توليد شده از آسيابهاي امروزيست .
