مجله فانوس توانمندسازی جوانان از طریق رسانه
مطالب مرتبط
ارسالی ریسه هاشمی
مسکو همواره به عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای به دیده تردید نگریسته و آن را منوط به رفع تحریم های بین المللی علیه تهران کرده که البته هیچ ارتباطی «معناداری» میان این دو مسئله نیست.
بی تردید سازمان شانگهای دارای «ظرفیت»های بالقوه فراوانی است، اما این «ظرفیت ها» تأثیری در روابط منطقه ای و بین الملل ایجاد نخواهد کرد، مگر به «نتیجه» تبدیل شوند. در شرایط حاضر، چرخه تبدیل «ظرفیت» به «نتیجه» در این سازمان به دلایل مختلف معیوب و ناکارآمدی در تحقق اهداف اولیه آن نیز ملموس است. عقیم ماندن بسیاری از مصوبات و عدم توان سازمان شانگهای به واکنش موثر به تحولات حوزه مسئولیت خود از جمله فقدان راهبرد و تلاش عملی برای مقابله با تهدیدات متصاعد از افغانستان گواهی روشنی بر این ناکارآمدی است. لذا، به رغم ظرفیت های بسیار برای بازیگری در عرصه منطقه و حتی بین الملل، باین سازمان هنوز راه زیادی تا تبدیل شدن به نهادی موثر دارد و در شرایط فعلی، بیش از یک «مجمع سیاسی» با کارکرد سلبی نیست.
با این وجود ، نگاه روسیه به این سازمان و نشست سران آن در «اوفا» (۱۷ ۱۹ تیر ۱۳۹۴) «ویژه» است. دلیل آن نیز فشارهای مضاعف ژئوپولیتیکی و ژئواکونومیکی غرب است که مسکو را «مجبور» کرده، برخلاف میل باطنی، نظریه اوراسیایی و بردار شرقی را در سیاست خارجی خود فعال کند. در این شرایط، مسکو با هدف «نهادسازی» جهت مقابله با قدرت شبکه ای غرب به تقویت سازمان شانگهای (و بریکس) رو آورده و با موثر جلوه دادن آن و نقش محوری خود در این سازمان، از یک سو، درصدد افزایش تحرک در سیاست خارجی، و از سوی دیگر، به دنبال ایجاد ابزارهای سلبی و ایجابی جدید برای تخفیف فشار غرب است. در عین حال، مقامات کرملین بارها تأکید کرده اند که سازمان شانگهای اهداف ضدغربی ندارد و صرفاً سازمانی منطقه ای با هدف پاسخ گویی به نیازها و ضرورت های منطقه است.
همین رویکرد، تعیین کننده تعامل «محتاطانه» مسکو با تهران در این سازمان است. لذا، هرچند روسیه بعضاً دیدگاه های مشترکی با ایران در خصوص تهدیدات و فرصت های امنیتی و ژئوپولیتکی در جغرافیای شانگهای خصوصاً در آسیای مرکزی دارد، و می داند که این جغرافیا بدون ایران کامل نیست، اما در تنظیم تعاملات خود با ایران در چهارچوب این سازمان، همواره ملاحظات بین المللی خصوصاً روابط خود با غرب را به مزایای همکاری منطقه ای با تهران ترجیح داده است.
به همین دلیل، مسکو همواره به عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای به دیده تردید نگریسته و آن را منوط به رفع تحریم های بین المللی علیه تهران کرده که البته هیچ ارتباطی «معناداری» میان این دو مسئله نیست. این پیش شرط صرفاً «بهانه» و راه حلی میانه برای رد «عضویت دائم» ایران و در عین حال، استمرار «عضویت محدود» آن است. چرا که از یک سو، روس ها معتقدند که «عضویت دائم» ایران چالش های روابط تهران با غرب را به این سازمان خواهد کشاند و آن را به سازمانی ضدغربی تبدیل خواهد کرد، اما از دیگر سو، معترفند که تهران می تواند نقشی مهم در تحقق اهداف مهم این سازمان در تأمین ثبات و امنیت بلندمدت و حل مسائل آن بدون دخالت خارجی ایفا نماید. خصوصاً در شرایطی که تهدیدات از ناحیه افغانستان در حال تشدید هستند و احتمال توسعه فعالیت «داعش» به آسیای مرکزی نیز افزایش یافته است.
اما، در شرایط حاضر که روسیه با رویکردی عملگرایانه از تشدید تنش با غرب احتراز دارد، وجه اول این دوگانه را بر وجه دوم ترجیح می دهد و نگاه «محتاطانه» به «حضور فعال» ایران در سازمان شانگهای را حفظ خواهد کرد. چرا که به عمق اختلافات تهران با غرب واقف است و می داند که حتی در صورت انعقاد پیمان جامع هسته ای نیز تنش ها در روابط آنها به راحتی قابل رفع نیستند. افزون بر این، مسکو از این نیز بیم دارد که به رغم برخی اشتراک نظرات، الحاق اعضاء جدید از جمله ایران (به همراه هند، پاکستان، افغانستان و …) با برداشت های متفاوت از مفاهیم امنیتی و روندهای منطقه ای، احتمالاً نه تنها باعث تقویت کارآمدی سازمان شانگهای نشود، بلکه نظم فعلی سازمانی آن را نیز با مشکل مواجه کند.
در مقابل، تهران نیز به «محدودیت های» حضور «فعال» (عضویت) در سازمان شانگهای و تعامل با چین و روسیه در این سازمان واقف است. لذا، هرچند با هدف متنوع کردن ابزارهای خارجی، تحرک بخشی به سیاست خارجی، تأمین ضرورت های امنیتی و ژئوپولیتیکی منطقه ای و خصوصاً استفاده بهتر از ظرفیت های مسکو و پکن به «فعال» کردن نقش خود اقبال نشان داده، اما رویکرد آن به این سازمان «محتاطانه» است.
تهران به واقعیت هایی این سازمان از جمله رویکرد ابزاری چین و روسیه، ضعف های سایر اعضاء و برداشت های متفاوت اعضاء از برخی مفاهیم از جمله امنیت، تهدید و اقدام جمعی توجه دارد. تهران می داند که اعضای کلیدی (چین و روسیه) به همگرایی منطقه ای اعتقادی ندارند، از موقعیت برتر خود چشم نخواهند پوشید و به سایر اعضاء (از جمله در صورت عضویت دائم ایران) اجازه جریان سازی نمی دهند. از سوی دیگر، ذهنیت رقابت میان مسکو و پکن، دیدگاه های متفاوت آنها به تحولات منطقه ای و اهداف متفاوت آنها از حضور در سازمان شانگهای اجازه پویایی به این سازمان را نمی دهد و تهران در صورت عضویت در آن، امکان تحرک زیادی نخواهد داشت.
در این بین، هرچند این فرض مطرح می شود، که روسیه به منظور متعادل کردن نفوذ چین از عضویت ایران حمایت می کند، اما همچنان که اشاره شد، اولاً، در این سازمان کنش قابل لمسی اتفاق نمی افتد که نیاز به متعادل سازی باشد، ثانیاً، ایران در شرایطی نیست که کنش های محدود اقتصادی چین (که بعضاً به صورت دوجانبه و خارج از چهارچوبه این سازمان انجام می شود) را متعادل نماید و ثالثاً، این فرض که تهران ضرورتاً در صف روسیه و در مقابل چین قرار بگیرد، محل سئوال است. از سوی دیگر، ایران به نیکی می داند که باید از ورود غیرضرور و بی منفعت به رقابت مسکو با چین و رقابت/تقابل مسکو با غرب که می تواند تهران را به کارت چانه زنی مسکو تبدیل کند، احتراز نماید.
با این اوصاف، در مقطع حاضر نگاه تهران به حضور در سازمان شانگهای حتی در صورت عضویت دائم در آن «محدود» و توقع آن از مناقع حاصل از این سازمان «نسبی» است، و اغراق در این زمینه را «واقع بینانه» نمی داند. ایران تنها درصدد استفاده از مزیت های سیاسی آن و خصوصاً ظرفیت های روسیه و چین، نه صرفاً در این سازمان، بلکه در سایر عرصه ها از جمله برای چانه زنی با غرب است که به زغم «برخی» در تهران، این امر در صورت عضویت دائم تهران در سازمان شانگهای، شکل منظم تری به خود خواهد گرفت.
