مجله فانوس توانمندسازی جوانان از طریق رسانه
مطالب مرتبط
ارسالی مروه
در دههٔ ۱۹۷۰ كه پایگاههای اطلاعاتی درون خطی رواج یافتند پیشبینی میشد كه به زودی جایگزین منابع چاپی شوند. با ظهور دیسكهای نوری این تصور پیش آمد كه آنها نیز به نوبهٔ خود هم جای منابع چاپی و هم پایگاههای اطلاعاتی درون خطی را بگیرند. با وجود این, در حال حاضر هر سه رسانه در كنار هم به موجودیت خود ادامه میدهند.
در دههٔ ۱۹۷۰ كه پایگاههای اطلاعاتی درون خطی رواج یافتند پیشبینی میشد كه به زودی جایگزین منابع چاپی شوند. با ظهور دیسكهای نوری این تصور پیش آمد كه آنها نیز به نوبهٔ خود هم جای منابع چاپی و هم پایگاههای اطلاعاتی درون خطی را بگیرند. با وجود این, در حال حاضر هر سه رسانه در كنار هم به موجودیت خود ادامه میدهند. مهمترین استفادهكنندگان از دیسكهای نوری, كتابخانههای دانشگاهی هستند. در حالی كه كتابخانههای تخصصی استفاده از پایگاههای اطلاعاتی درون خطی را ترجیح میدهند. میزان استفاده از آن دسته از پایگاههای اطلاعاتی كه معادلهایشان بر روی دیسكهای نوری ارائه میشود رو به كاهش نهاده است. در این میان خطمشی و نگرش كتابداران كه به عنوان واسطه, انجام كاوش در پایگاههای اطلاعاتی را برای بهرهگیران به عهده دارند – نقش مهمی در میزان تأثیر دیسكهای نوری بر پایگاههای اطلاعاتی درون خطی دارد.با ظهور پایگاههای اطلاعاتی درون خطی (۱) در دههٔ ۱۹۷۰ واژهٔ “جایگزینی” رواج یافت و اعتقاد عمومی بر این بود كه آنها به زودی جایگزین منابع چاپی خواهند شد. ناشران نمایهنامهها و چكیدهنامههای چاپی از این واهمه داشنند كه مشتركین این منابع به آنان پشت كنند و به پایگاههای اطلاعاتی درون خطی روی آورند.بر خلاف این نظر, منابع چاپی همچنان منبع اصلی درآمد ناشران بود (و هست) و درآمد سالانه قابل پیشبینی و ثابتی را نصیب آنها میكند. خدمات جدید پایگاههای اطلاعاتی درونخطی ماه به ماه تغییر میكند و تنها از طریق تداوم رواج خدمات است كه به استفادهكنندگان یادآوری میشود ارتباط درون خطی خود را حفظ كنند. منافع ]حاصل از فروش اطلاعات[ با كارگزاران درونخطی تقسیم میشود و به تدریج دسترسی مستقیم به مشتریان كاهش مییابد.به نظر میرسد كه منابع درونخطی هرگز نتوانستهاند اثر عمدهای بر اثر استفاده از منابع چاپی بگذارند. پایگاه درونخطی راه بازارهای جدید و استفادهكنندگان جدیدی را گشودند كه هیچگاه مشترك منابع چاپی نبودهاند. به علاوه كتابخانهها عموماً به اشتراك منابع چاپی برای آن دسته از علاقهمندانی كه مایل بودند از آنها استفاده كنند, در كنار كاوش درون خطی با واسطه (۲) , ادامه دادند. مدت زیادی است كه این رسانههای متفاوت در كنار هم و در كمال آرامش به كار گرفته میشوند؛ ولی میزان درآمد پایگاههای درون خطی به طور ثابت رو به افزایش است.
جایگزینی دیسكهای نوری
ظهور دیسكهای نوری یك بار دیگر واژهٔ “جایگزینی” را بر سر زبانها انداخت؛ اما این بار ترس از این بود كه آنها جایگزین پایگاههای درون خطی بشوند. منابع دیسك نوری از این نظر كه درآمد ثابت سالانهای را نصیب ناشران میكنند و خریداران تنها باید یك بار در سال آنها را خریداری كنند بسیار شبیه منابع چاپی هستند. اكنون كه ناشران به درآمدهای درون خطی در كنار منابع چاپی خو كردهاند, گروهی از این بیم دارند كه دیسكهای نوری به زودی جایگزین هر دو روش درون خطی و چاپی بشوند. گروهی دیگر انتظار دارند كه آشنایی بیشتر مشتریان با دیسكهای نوری, موجبات عرضهٔ بیشتر خدمات درونخطی را فراهم سازد. البته سیستم های بزرگ درون خطی, بقای خود را در گرو تداوم و افزایش استفادهٔ عمومی از آنها میدانند و دریافتهاند كه باید مزایای دسترسی درونخطی را در برابر دیسكهای نوری تقویت نمود.
كتابخانههای عالی علمی
اولین و بزرگترین استفادهكنندگان از دیسكهای نوری را كتابخانههای علمی (۳) تشكیل میدهند كه بسیاری از آنها دارای عناوین بسیاری از این دیسكهای نوری و ایستگاههای كاری(۴) زیادی برای بهرهگیری از آنها هستند. این گروه از كتابخانهها مدتها است كه اغلب به كمك واسطه و گاهی نیز از طریق بهرهگیری نهایی از پایگاههای اطلاعاتی درونخطی استفاده كردهاند.بهرهگیری از پایگاههای اطلاعاتی دیسك نوری, بر خلاف دسترسی درونخطی, مستلزم یك سرمایهگذاری اولیهٔ هنگفت است (مثلاً میانگین هزینهٔ یك پایگاه اطلاعاتی كتابشناختی در حدود ۱۲۰۰ دلار در سال است). ]۱[ به دلیل محدودیت بودجه, بهتر است فقط آن دسته از دیسكهای نوری كه بیشترین استفاده را دارند خریداری شوند. یكی از راههای تشخیص دیسكهایی كه بیشترین استفاده را دارند, ملاحظهٔ آمار كاوشهای درون خطی, و سپس خرید نگارش دیسك فشردهٔ آن پایگاههای اطلاعاتی است كه بیشترین استفاده را دارند. (البته در صورتی كه آن پایگاهها روی دیسكهای نوری نیز عرضه شده باشند).عجیب نیست كه بنابر گزارش بسیاری از كتابخانههای عالی علمی, كاوش درون خطی كاهش شدیدی یافته است. زیرا این كتابخانهها به خرید پایگاههای اطلاعاتی دیسك نوری همچون Medline, Psychological Abstracts, ERIC روی آوردهاند؛ یعنی پایگاههایی كه قبلاً بیشترین استفاده را در كاوشهای درونخطی داشتهاند. گاهی از این كاهش استقبال میشود؛ زیرا كاوش درون خطی با واسطه, وقت كتابداران را میگیرد, غالباً فقط برای كسانی ممكن است كه توان پرداخت هزینههای آن را دارند, و ضمناً چنان سطحی از خدمات تحقیقاتی را ارائه میكند كه از سایر خدمات كتابخانههای عالی علمی فراتر میرود.كاوش در دیسكهای نوری باعث رونق بیشتر تحقیق در میان دانشجویان و اعضای هیئت علمی میشود, بسیار آشكار و عینی است, و معمولاً هیچ هزینهای برای استفادهكنندگان ندارد. به درست یا غلط, با وجود نمایههای موجود بر روی دیسكهای نوری, كتابداران برخی از كتابخانههای عالی علمی امكان یافتهاند كه نقش واسطهای خود را كنار بگذارند ]و بهرهگیران نهایی را وادار كنند تا خود به تنهایی از آنها استفاده نمایند[ . در كتابخانههایی كه در آنها, كاوش درون خطی توسط بهرهگیر نهایی صورت میگیرد, انتقال از شكل درون خطی به دیسك نوری امكان كاوش نامحدود با بهای ثابت را ممكن میسازد؛ هر چند پایگاههای اطلاعاتی كمتر و قدیمیتر قابل دسترسی خواهند بود.
نگاهی به تگزاس و هاوایی
از زمان شروع به استفادهٔ گسترده از دیسكهای نوری در دانشگاه A&M تگزاس, آمارهایی گردآوری شده است. به گفتهٔ “ویكی اندرز” (۵) رییس “خدمات خودكار بازاریابی”: “استفاده از پایگاههای اطلاعاتی درون خطی (كه معادلهایشان بر روی دیسكهای نوری ارائه میشود) تنها تا ۳ ماه بعد از عرضهٔ دیسكهای نوری روبه كاهش نهاد. پایگاههای اطلاعاتی Psyc Info, Agricola, Ericهمواره در زمرهٔ ۱۰ پایگاه اطلاعاتی عمدهای بودند كه دسترسی به آنها به روش كاوش درون خطی, هم با واسطه و هم توسط خود بهرهگیران نهایی صورت میگرفت.
در حال حاضر تنها پایگاه اطلاعاتی Agricola در ردهٔ چهارم از جمع ده پایگاهی قرار دارد كه كاوش ]درون خطی[ با واسطه در آنها انجام میگیرد. در میان پایگاههای اطلاعاتی كه كاوش آنها توسط خود بهرهگیران نهایی صورت میگیرد Agricola مقام هجدهم, Info Psyc مقام نوزدهم, و ERIC مقام بیست و دوم را دارند.” بخشی از كاهش مستمر در استفاده از پایگاههای اطلاعای درون خطی عمدی بوده است. “اندرز”مطلب را به این صورت عنوان میكند: “ما بر میزان كسب و كار خود در پایگاههای اطلاعاتی درون خطی اثر میگذاریم”, زیرا در دانشگاه A&M تگزاس “برای پرهیز از پرداخت دوبارهٔ هزینه اطلاعات تكراری, استفادهٔ درون خطی از پایگاههای اطلاعاتی كه بر روی دیسكهای نوری موجودند, فعالانه جلوگیری كردهایم. ما این كار را با حذف یارانهای كه قبلاً برای این كار میپرداختیم, به انجام رساندهایم… برای استفادهٔ هر چه بیشتر از امكانات مالی خود, از نظر اقتصادی عاقلانه خواهد بود اگر اعضای كتابخانه را آموزش دهیم كه به جای پرداخت هزینههای اتصال و چاپ دادههای مشابهی كه در محیط درونخطی عرضه میشوند, از پایگاههای اطلاعاتی دیسك فشرده كه قبلاً هزینه آن را پرداختهایم استفاده كنند.”در حال حاضر, كاوش درون خطی با واسطه در پایگاههای اطلاعاتی گرانقیمتتر, یا هنگامی كه كاوش در دیسكهای نوری به نتیجه مطلوب نرسد انجام میگیرد؛ به همین دلیل نیز میانگین هزینهٔ كاوش درون خطی با واسطه افزایش یافته است. اعضای هیئت علمی و كاركنان دانشگاهی هنوز كاوش درون خطی با واسطه را ترجیح میدهند؛ دانشجویان بالاتر از كارشناسی همچنان تمایل دارند كه كاوش درون خطی در پایگاههای اطلاعاتی BRS/After Dark یا Knowledge Index را خودشان انجام دهند؛ ولی دانشجویان كارشناسی از دیسكهای نوری طرفداری بسیار میكنند. آنان قبلاً نیز كمتر از روش درون خطی استفاده میكردهاند, ولی اكنون – به نظر “اندرز” –”جای پای محكمی در این میان یافتهاند”.در “بخش علوم انسانی/ اجتماعی” كتابخانه دانشگاه هاوایی, از زمان روی آوردن به استفادهٔ گسترده از دیسكهای نوری, كاوش درون خطی رو به كاهش نهاد. تعداد كاوشهای درونخطی با واسطه از میانگین ماهانه ۵۶ مورد در ده ماههٔ بین مه ۱۹۹۸ تا فوریهٔ ۱۹۸۹, به ماهانه ۱۱ مورد در ده ماههٔ اول سال ۱۹۹۰ كاهش یافته است. در همین مدت, تعداد كاوش بر روی دیسكهای نوری جهش چشمگیری داشته است. در این دانشگاه روزانه به طور متوسط ۱۶۶ كاوش در منابع علوم انسانی و اجتماعی بر روی دیسكهای نوری انجام میگیرد. كتابداران مرجع دانشگاه هاوایی آگاهانه از تبلیغ خدمات كاوش درون خطی با واسطه خودداری میكنند و هرگز به بهرهگیران نهایی كاوش درون خطی را پیشنهاد نمیكنند. آنان در كار با دیسكهای نوری كاملاً احساس راحتی میكنند, هر چند این سیاست به افزایش فراوان حجم سؤالات مرجع و درخواست فزاینده برای راهنمایی از كتابداران مرجع منجر شده است.سایر كتابخانههای عالی علمی نیز گرایشهای مشابهی را گزارش میكنند. “كنت استیت” (۶) در “مطالعه موردی: دسترسی عمومی به دیسكهای نوری”]۳[ در كتابخانهها, به بررسی تجربیات تعداد از كتابخانهها در این زمینه میپردازند و چنین گزارش میكند كه: “به طور كلی, تعداد كاوشهای درون خطی با واسطه در حدود ۳۰ درصد كاهش یافته است.” این كاهش در مورد پایگاههای اطلاعاتی ERIC و Psyc Info – كه رایجترین پایگاههای اطلاعاتی درون خطی به شمار میروند – از زمانی كه بر روی دیسكهای نوری عرضه شده‌اند, كاملاً چشمگیر است. كاوش درون خطی Vanderbilt در طی دو سال ۵۸ درصد كاهش یافته است. مؤسسات دیگری از قبیل: كارنگی ملون(۷) , دانشگاه ایالتی “ارگن” (۸), و دانشگاه “كرنل” (۹) نیز وضعیت مشابهی را گزارش كردهاند.به طوری كه از موارد گزارش شده از دانشگاه A&M تگزاس و دانشگاه هاوایی بر میآید, خط مشیها و نگرش كتابداران نقش مهمی در میزان تأثیر استفاده از دیسكهای نوری بر روش درون خطی دارد. اگر كتابداران دیسكهای نوری را جایگزین مناسبی برای كاوش درون خطی بدانند, ممكن است عملاً چنین شود. در غیر این صورت, هم كاوش در دیسكهای نوری و هم كاوشهای درون خطی تشویق میشوند و به یك نسبت انجام میگیرد.به گزارش دانشسرای “بوستن” (۱۰) , از زمانی كه دیسكهای نوری به مجموعهٔ آنها اضافه شده, كاوش درون خطی با واسطه ۸/۱۶ درصد كاهش یافته است؛ اما از آنجا كه كاوش مراجع در حدود ۴۴ درصد افزایش داشته, به طور كلی میتوان گفت كه استفادهٔ درون خطی در آن جا افزایش یافته است.هنگامی كه كتابخانهٔ پزشكی بیمارستان “جیمزا هالی” (۱۱) , دیسكهای نوری را به مجموعه خود افزود همچنان به خدمات مجانی كاوش با واسطه در Medline ادامه داد و دریافت “كه اگر عامل هزینه برای اعضای بیاهمیت باشد, تعداد كاوشهای درون خطی اساساً تغییری نخواهد كرد.
